Οι κύριες λειτουργίες στη σχέση εκπαιδευτικού και εφήβων μαθητών

Β΄ εφαρμογές: Καλές πρακτικές ενδυνάμωσης των σχέσεων (ενδεικτικά)

Το σχολείο και η τάξη αποτελούν πεδία πειραματισμού στην πορεία προς την ενηλικίωση και μεταβατικούς χώρους σύνδεσης του εφήβου με τους ομηλίκους του αλλά και με ενήλικες. Οι μεταβατικοί αυτοί χώροι διευκολύνουν τη σχέση των μαθητών με τη γνώση, καθώς και την επίτευξη των αναπτυξιακών στόχων της εφηβείας. Από τη βιβλιογραφία γνωρίζουμε ότι το σχολικό κλίμα, η ποιότητα της σχολικής ζωής, ο τρόπος άσκησης της ηγεσίας και οι τρόποι λήψης αποφάσεων προσδιορίζουν σε μεγάλο βαθμό το χρώμα των σχέσεων στη σχολική κοινότητα. Όταν ενισχύονται οι σχέσεις εκπαιδευτικών-μαθητών, αλλά και οι σχέσεις των μαθητών μεταξύ τους, διευκολύνονται οι διαδικασίες ανάπτυξης των εφήβων.

Στη συνέχεια, προτείνουμε ενδεικτικά κάποιες καλές πρακτικές ενδυνάμωσης των σχέσεων εκπαιδευτικών-μαθητών, αλλά και μαθητών μεταξύ τους, στο πλαίσιο της σχολικής κοινότητας.

Σε επίπεδο σχολείου

• Καθιέρωση του θεσμού του Καθηγητή-Συμβούλου. Αναφέρεται στην ανάληψη συμβουλευτικής ευθύνης 4-5 μαθητών της Α΄ τάξης από έναν εκπαιδευτικό, ο οποίος θα λειτουργεί ως πρόσωπο αναφοράς-σύμβουλος καθ' όλη τη διάρκεια της τριετούς φοίτησης του μαθητή στον συγκεκριμένο κύκλο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (εναλλακτικά θα μπορούσε ο εκπαιδευτικός- σύμβουλος να οριστεί για μια μόνο σχολική χρονιά). Ο καθηγητής-σύμβουλος μπορεί να ασκήσει τις λειτουργίες του παιδαγωγικού κρατήματος και της ψυχικής εμπερίεξης. Ο θεσμός του καθηγητή-συμβούλου έχει αρχίσει δειλά-δειλά να δοκιμάζεται και σε σχολεία της δημόσιας δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.( ενδεικτικά αναφέρουμε το ΕΠΑΛ Καισαριανής, και το 1ο Πειραματικό Γυμνάσιο Αθηνών). Βασικές προϋποθέσεις για την επιτυχία του θεσμού αποτελούν η καλή προετοιμασία των εκπαιδευτικών -μέσω βιωματικών σεμιναρίων- στα σχολεία που θα υιοθετήσουν τη συγκεκριμένη καινοτομία, καθώς επίσης και η συνεχής -καθ' όλη τη διάρκεια της χρονιάς- εποπτεία των εκπαιδευτικών-συμβούλων από ειδικό του χώρου ψυχικής υγείας
• Σύνταξη λειτουργικού χάρτη δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των μελών της σχολικής κοινότητας, ο οποίος να είναι θετικά διατυπωμένος, χωρίς να είναι βαρετός και φλύαρος (π.χ. διατύπωση άρθρου: ' Έχω το δικαίωμα να εκφράζω ελεύθερα την άποψή μου. Δεν μου επιτρέπεται, όμως, να χρησιμοποιώ υβριστικές εκφράσεις εναντίον κάποιου άλλου' ). Ο χάρτης αυτός θα αντικαταστήσει τους πολυσέλιδους και διατυπωμένους σε ξύλινη ίσως γλώσσα εσωτερικούς κανονισμούς των σχολικών μονάδων. Στη σύνταξή του θα συμμετάσχουν, βεβαίως, και οι μαθητικές κοινότητες. Το συγκεκριμένο κείμενο, το οποίο καλό θα ήταν να είναι πολυτροπικό, θα πρέπει να δίδεται σε όλους τους μαθητές και να βρίσκεται ανηρτημένο σε κάθε αίθουσα. Η σύνταξή του συστοιχεί με τη λειτουργία της οριοθέτησης.
• Φροντίδα για τη 'μετάβαση' των μαθητών από τη μία εκπαιδευτική βαθμίδα στην άλλη. Τα γυμνάσια προσκαλούν τους διευθυντές και τους δασκάλους της ΣΤ΄ τάξης των δημοτικών σχολείων από τα οποία δέχονται μαθητές και συζητούν για τις δυνατότητες και τα προβλήματα των νέων μαθητών (μαθησιακές δυσκολίες, ψυχοσυναισθηματικά, κοινωνικά προβλήματα κ.ά.). Προσκαλούν, επίσης,- όπως είναι καθιερωμένο- τους μαθητές της ΣΤ΄ τάξης για μια πρώτη γνωριμία με τον χώρο του γυμνασίου. Ανάλογη επικοινωνία θα ήταν καλό να γίνεται και ανάμεσα στα γυμνάσια και τα ΓΕΛ-ΕΠΑΛ Η φροντίδα μετάβασης αποτελεί μέρος της λειτουργίας του παιδαγωγικού κρατήματος.
• Σχεδιασμός και πραγματοποίηση παρεμβάσεων βελτίωσης της σχολικής ζωής. Ο σχεδιασμός της παρέμβασης μπορεί να βασίζεται σε ερευνητικά δεδομένα. Η συλλογή των στοιχείων για την ανίχνευση προβλημάτων στον χώρο του σχολείου μπορεί να γίνει: α) με χορήγηση ανώνυμου ερωτηματολογίου στους μαθητές, τους εκπαιδευτικούς και τους γονείς και κηδεμόνες, β) με συνεντεύξεις σε μέλη της σχολικής κοινότητας, γ) με παρατήρηση δ) χάρτες τάξης (Doll et al 2009:199-202) κ.ά. Η έρευνα μπορεί να πραγματοποιηθεί κατά τη διάρκεια του πρώτου τριμήνου ή όποτε ο σύλλογος διδασκόντων το κρίνει απαραίτητο. Βασικές προϋποθέσεις επιτυχίας είναι η ομόφωνη γνώμη του συλλόγου διδασκόντων, η πιλοτική εφαρμογή των ερευνητικών εργαλείων, η τήρηση της ανωνυμίας, όπου και όταν απαιτείται, και η σωστή επεξεργασία και ανάλυση των δεδομένων. Μετά την παρέμβαση θα πρέπει να ακολουθήσει η αξιολόγησή της και πιθανός επανασχεδιασμός με βελτιωτικές κινήσεις (πρβλ έρευνα-δράση). Οι εκπαιδευτικοί σχολικής μονάδας που πραγματοποίησαν παρόμοια έρευνα -στο πλαίσιο συμμετοχής τους σε πρόγραμμα ενδοσχολικής επιμόρφωσης- δήλωσαν ότι μέσω της έρευνας έμαθαν ποια ζητήματα απασχολούν τα παιδιά, κάποια από τα οποία δεν τα είχαν συνειδητοποιήσει, και ότι προχώρησαν άμεσα σε σημαντικές αλλαγές. Παρεμβάσεις τέτοιου τύπου συμβάλλουν, μεταξύ άλλων, στη βελτίωση του παιδαγωγικού κρατήματος.
• Φροντίδα για την αναβάθμιση του σχολικού χώρου. Το σχολικό κτήριο αποτελεί το κέλυφος όλων των διαδικασιών και των λειτουργιών της σχολικής ζωής. Η αναβάθμισή του καλλιεργεί κεντρομόλες προς το σχολείο δυνάμεις, καλύπτοντας την ανάγκη για το ωραίο που ενυπάρχει και στους μαθητές. Έτσι, ένα όχι πληκτικά ομοιόμορφο βάψιμο, μια διακοσμητική προσπάθεια με πίνακες, αφίσες, γκράφιτι ή άλλες συνθέσεις σχεδιασμένες από τους μαθητές, η δημιουργία και φροντίδα του κήπου και του αύλειου χώρου, η διαθεσιμότητα παιχνιδιών, όπως σκάκι, πινγκ-πονγκ κ.ά. στα διαλείμματα και τα κενά, το άκουσμα ποιοτικής ορχηστρικής μουσικής στα διαλείμματα κ. ά. συμβάλλουν στην αισθητική αγωγή των μαθητών και, βεβαίως, στη βελτίωση του παιδαγωγικού κρατήματος του σχολείου.
• Ενθάρρυνση της συμμετοχής μαθητών σε προγράμματα σχολικών δραστηριοτήτων (πολιτιστικά δρώμενα, επισκέψεις, ανταλλαγές, συνεργασίες, περιβαλλοντικές, καλλιτεχνικές και άλλες δράσεις). Οι δράσεις αυτές μπορούν να αναδείξουν τη δημιουργικότητα των μαθητών, τα ιδιαίτερα ταλέντα και τις ικανότητες τους , να ενισχύσουν τη θετική τους αυτοεικόνα και να διευκoλύνουν την ανάπτυξη δεσμών μεταξύ τους αλλά και με τους διδάσκοντες.
• Ανάπτυξη πρωτοβουλιών για ήπιες μορφές αντιμετώπισης των ενδοσχολικών συγκρούσεων, όπως 'διαμεσολάβηση συνομηλίκων'⁸. Τα μέλη της σχολικής κοινότητας μπορούν να συμφωνήσουν σε έναν ευρύ ορισμό της σχολικής βίας και να αναπτύξουν από κοινού κανόνες για την προστασία όλων των μελών από κάθε μορφής βία που απαξιώνει το άτομο και που δημιουργεί συνθήκες αποκλεισμού. Η αξιοποίηση μη τιμωρητικών μεθόδων διαχείρισης περιστατικών εκφοβισμού έχει ως στόχο να μάθουν οι μαθητές να επιλύουν με ειρηνικά μέσα τις διαφορές τους. Ο σχεδιασμός και η εφαρμογή παρεμβάσεων -με συγκρότηση ομάδων υποστήριξης των μαθητών, ενημέρωση εκπαιδευτικών και γονέων και διάχυση της πολιτικής στην ευρύτερη κοινότητα- συμβάλλει στο παιδαγωγικό κράτημα, την ψυχική εμπερίεξη και την οριοθέτηση των εφήβων.
• Δημιουργία ή ενίσχυση δικτύων αλληλεγγύης μεταξύ των μαθητών.
• Οργάνωση βιωματικών εργαστηρίων για θέματα ρατσισμού, αποδοχής του διαφορετικού, εκφοβισμού -παιχνίδια ρόλων, συζητήσεις, βίντεο, σχεδιασμός αφίσας κ.ά.- σε σταθερή βάση, ενταγμένη στο πρόγραμμα κάθε χρονιάς. (στοχεύοντας στην ψυχική εμπερίεξη).
• Αξιοποίηση των μαθητικών συμβουλίων για την ενδυνάμωση της φωνής των μαθητών μέσα από τακτικές συνελεύσεις, όπου αναλύονται τα προβλήματα και προτείνονται λύσεις.

Σε επίπεδο τάξης

• Διαπραγμάτευση και διαμόρφωση παιδαγωγικο-διδακτικού συμβολαίου για έναν αποδεκτό κώδικα συμπεριφοράς στην αρχή της χρονιάς (συμβάλλει στην οριοθέτηση των εφήβων).
• Συναντήσεις τάξης για επίλυση προβλημάτων, οι οποίες συμβάλλουν και στο παιδαγωγικό κράτημα (Doll et al 2009:121-4).
• Προγραμματισμός διδακτικών παρεμβάσεων που μπορούν να αναπτύξουν στάσεις αποδοχής, κατανόησης της ετερότητας και άμβλυνσης των στερεοτύπων.
• 'Βιβλιοθεραπεία': παρέμβαση κατά την οποία αξιοποιούνται διάφορες τεχνικές καθοδηγούμενης ανάγνωσης λογοτεχνικών βιβλίων που αναφέρονται σε ειδικά θέματα-προβλήματα που αντιμετωπίζει η ομάδα της τάξης ή γενικότερα οι έφηβοι με στόχο την ευαισθητοποίηση των μαθητών σε κοινωνικά προβλήματα, την ανάπτυξη εναίσθησης και ενσυναίσθησης (π.χ. για την ευαισθητοποίηση στο θέμα του αυτισμού θα μπορούσε να προταθεί στους μαθητές το βιβλίο Ποιος σκότωσε τον σκύλο τα μεσάνυχτα του Μαρκ Χάντον ή για την ευαισθητοποίηση σε θέματα ενδοσχολικής βίας τα βιβλία Τρεις ιστορίες για τη βία στο σχολείο των Δικαίου κ.ά-Ε.Ψ.Υ.Π.Ε και Μου έκλεψαν το όνομά μου του Tassies J.-Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.). Η ανάγνωση των βιβλίων συνδυάζεται με ανταλλαγή απόψεων, θεατρικό παιχνίδι, κ. ά. Προϋποθέσεις επιτυχίας αποτελούν η επιμόρφωση – ενημέρωση του εκπαιδευτικού για τη μέθοδο, η σωστή επιλογή βιβλίου για τη συγκεκριμένη τάξη και η προετοιμασία των μαθητών.
• Παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων, κινηματογραφικών ταινιών, ντοκυμαντέρ με εστίαση σ' ένα θέμα . Οι δραστηριότητες αυτές θα πρέπει να συνδυάζονται με βιωματική διεργασία, αναστοχασμό και ανταλλαγή απόψεων.
• Aνάπτυξη υποστηρικτικών δικτύων για μαθητές: Φροντίδα για τη μη παρατεταμένη απομόνωση κάποιου μαθητή, για την ένταξη νεοφερμένων μαθητών κ.ά. (συμβάλλει στο παιδαγωγικό κράτημα και την ψυχική εμπερίεξη).
• Φροντίδα για την ανάδειξη της διαφορετικής κουλτούρας των μαθητών μέσα στην τάξη, με στόχο- μεταξύ άλλων- την τόνωση της αυτοεικόνας των παιδιών που προέρχονται από άλλα πολιτισμικά περιβάλλοντα.
• Αξιοποίηση ομαδοσυνεργατικών, διερευνητικών μορφών μάθησης. Κάθε εκπαιδευτικός δημιουργεί ζωή στην τάξη του με τα μοντέλα διδασκαλίας που επιλέγει, συνθέτει και δημιουργεί μέσα στο πλαίσιο των δυνατοτήτων του και της κοινωνικοπολιτισμικής πραγματικότητας του σχολείου του. Επιλέγοντας και αξιοποιώντας ομαδοσυνεργατικά μοντέλα στη μαθησιακή διαδικασία και ενθαρρύνοντας τους έφηβους μαθητές να ζήσουν τη ζωή της ομάδας και τις δραστηριότητες της ομαδικής ζωής ευοδώνει το πέρασμα του εφήβου στην 'μεταοικογένεια'.
• Δημιουργία διαδιακασίας αναφοράς δυσκολιών από τους μαθητές (π.χ. συμπλήρωση ειδικής φόρμας, κουτί προβλημάτων τάξης).
• Εμπλοκή του συνόλου των μαθητών του τμήματος στην επιλογή και πραγματοποίηση δραστηριοτήτων.